Tavium antik yerleşimi günümüzde Yozgat şehir merkezinin yaklaşık 30 km batısında yer almaktadır.Galatların Trokmi kabilesinin başkentidir.
Tavium Hakkında Genel Bilgiler
Tavium - Taouion, Galatların Trokmi boyunun başkenti olan antik yerleşimdir. Yozgat şehir merkezinin yaklaşık 30 km batısındaki Büyüknefes köyünde yer almaktadır.
Tarihi Galatya bölgesinin doğu ucundadır.
Tavium, Anadoludaki diğer Galat kabilelerinden olan Tektosagların başkenti Ankara’ya yaklaşık 180 km, Tolistobogilerin başkenti Pessinus’a da 340 km uzaklıktaydı. Pessinus ve Tavium Galatyanın hemen hemen iki üç noktasında yer almaktaydı. Tavium antik dönemde, Galatyanın bu üç başkent şehrinin en önemsizi olarak kabul edilmiştir.
Yerleşim alanı Hitit Başkenti Hattuşaş’ın da yaklaşık 20 km güney-batısında yer almaktadır. Antik yerleşim Ankara, Hattuşaş, Amasya, Komana, Sivas ve Kayseri gibi önemli ticaret merkezlerini birbirine bağlayan yolların kesiştiği bir kavşak konumundaydı. Tahkimatlı bir yerleşimdi ve stratejik açıdan önemli bir konumdaydı.
Tarih boyunca önemli bir bölgesel kent olan Tavium’a M.Ö. 20-21 yılları arasında Roma tarafından kent statüsü verilmiştir. Kent Roma İmparatorluk Dönemi boyunca politik, sosyal ve ekonomik önemini korumuştur.
Tavium Antik Kenti ve Bölgedeki Diğer Yerleşimler
Tavium Şehrinin Tarihi
Bölgedeki arkeolojik çalışmalar Avusturya’daki Heidelberg Üniversitesi adına Karl Strobel ve Christoph Gerber tarafından 1997 yılında başlatılmıştır. Arkeolojik veriler bölgedeki ilk yerleşim izlerinin MÖ 4.binyıla kadar uzandığını göstermektedir. Bronz çağı ve devamında Büyükkale ve Küçükkale'de tespit edilen kalıntılar, kentin Demir Çağında da yoğun bir yerleşim alanı olduğu göstermektedir.
Kentin bilinen ilk isminin Asur Ticaret Kolonileri döneminde Kaneş’de bulunan metinlerinde geçen ve bir Karum şehri olan Tavnia olduğu düşünülmektedir. Hitit metinlerinde ise yerleşim adından Tawiniya olarak bahsedilmektedir. Strabon yerleşmenin adı Taouion, Plinius ise Tavium şeklinde belirtmiştir. Kent Bizans döneminde ise Tauia/Tabia olarak adlandırılmıştır. Kentin ismindeki süreklilik arkeolojik verilerle de desteklenmektedir. Arkeolojik verilere göre bölge kalkolitik çağdan bu yana kesintisiz olarak yerleşim görmüştür.
Strabon, Tavium’u Galatyanın doğusundaki en önemli yerleşme olarak tanımlamıştır. Trokmilerin 3 savunma kulesinden biri olarak anlattığı kentin tahkimatlı olduğu ve Galatia’nın doğusunda yaşayan halkın başlıca ticaret merkezi olduğunu belirtmiştir. Strabon ayrıca Tavium’da içinde devasa bir bronz Zeus heykelinin bulunduğu bir kutsal alandan bahsetmiş ve bu kutsal alanın aynı zamanda içerisine insanların sığındığı bir iltica alanı olduğunu aktarmıştır.
Tavium’un, Hititler döneminde de önemli bir kült merkezi olduğu düşünülmektedir. Kent dini merkez olma özelliğini Roma Dönemi boyunca da sürdürmüştür. Kentin dini önemi dönemin sikkeleri üzerinden de görülebilmektedir. Tavium darphanesinde basılan sikkelerin ön yüzlerinde genellikle Zeus tasviri yer almaktadır. Zeus tasvirleri portre ya da tahtında oturur şeklindedir. Yine sikkelerin arkasında altı sütunlu bir tapınak modeli de yer almaktadır. Bu bilgilerden yola çıkarak Tavium’daki meşhur Zeus heykeli ve tapınağının görüntüsü ile ilgili tahminde bulunulabilir.
Zeus Tasvirli Tavium Madeni Paraları; Tapınak (Sol) ve Zeus Oturur Pozisyonda (Sağ)
Kaynak: Arslan 2006, Turan 2007
Söz konusu sikkelerde Tavium’da tapınım gören diğer tanrılara da yer verilmiştir. Bu tanrılar: Apollon, Dioskouroi, Artemis, Athena, Aphrodite, Asklepios ile birlikte kızı Hygieia ve oğlu Telesphoros, Nike, Demeter, Tykhe, Nemesis ve Irmak Tanrısı Halys’tir.
Tavium Madeni Paraları Tanrı Tasvirleri
Kaynak: Arslan 2006, Turan 2007
Tavium'un Coğrafyası
Tavium Antik Kenti Önemli Lokasyonlar
Tavium, Yozgat ilinin 30 km batısında yer almaktadır. Delice ırmağının (Cappadox) havzası içerisindedir.
Kaleözü ve Nefes çaylarının bir ada haline getirdiği ortalama yüksekliği 1100 metre olan bir alana kurulmuştur. Bu iki derede yıl boyu göreceli olarak yüksek debilidir. Bu araziye doğal bir koruma kazandırmaktadır. Bunun haricinde bölgede başka su kaynakları da bulunmaktadır. Şehir dolayısıyla su açısından zengindir.
Ancak bölgede karasallık yüksektir. Yıllık ortalama yağış miktarı 554.7 mm. olup, yağışın yıl içinde aylara dağılışı düzensizdir. Bölgede en yağışlı ay Aralık, en kurak ay ise Ağustos ayıdır. Bölgenin yıllık ortalama sıcaklığı ise 8.8 °C'dir. Aylık ortalama sıcaklık değerleri ise -1.9 °C ile 19.7 °C arasında değişiklik göstermektedir.
Bölgede hâkim rüzgâr ise kuzeydoğu-güneybatı yönlüdür. Bu anlamda Zeğrek Tepe’de yer alan antik tiyatro araziye rüzgâr rejimine göre konumlandırılmış görünmektedir.
Kent geniş tarım arazileri ile çevrilidir. Antik kaynaklar kentin etrafının ormanlık olduğunu belirtmektedir. Bu ormanlık alanlar, Tavium ile Boğazkale arasındaki dağlık bölgede ve şehrin batısındaki dağlık alanda yer almaktaydı. Hattuşaş’ın güneyi günümüzde de ormanlıktır. Büyük nefes köyünün çevresi ise antik kaynaklarda belirtilenin aksine çoraktır. Bölgenin çoraklaşması ağaçların yakacak ve madencilik için kullanılması nedeniyle gerçekleşmiş olabilir. Çünkü bölge madenler açısından oldukça zengindir.
Özellikle bakır, kurşun ve çinko yatakları yerleşime çok yakındır. Tavium’da Roma döneminde çok sayıda bronz sikke basıldığı bilinmektedir.
Tavium Bölgesi Maden Haritası
Kaynak: MTA
Tavium Şehir Yerleşimi ve Kentteki Buluntular
Tavium'da, ilk bakışta herhangi bir anıtsal yapı görünmemektedir ve şehir planının yeniden oluşturulmasına olanak tanıyacak kadar görünür kalıntı yoktur. Kentin kalıntıları zaman içerisinde, büyük kısmı başta Yozgat olmak üzere çevre yerleşimlerde taş ocağı olarak kullanılmıştır.
Lakin yapılan yüzey araştırmaları ile Tavium’un özellikle Roma ve Bizans döneminde geniş bir alana yayıldığı görülmüştür. Kentin büyüklüğünün kuzey güney doğrultusunda 1.5 km, doğu batı yönünde ise 1 km olmak üzere 150 hektar olduğu düşünülmektedir. Bu da kent nüfusunun Roma döneminde aşağı yukarı 15-20.000 kişi olduğunu göstermektedir.
Kent kuzey şehir, güney şehir, orta şehir, Zeğrek tepe, Büyükkale ve Küçükkale olarak adlandırılan bölgelerden oluşmaktaydı. Bunun yanında kent çevresinde çok sayıda nekropol alanı ve Tümülüsler ortaya çıkarılmıştır.
Tavium’un en eski yerleşim noktası kentin güneyinde yer alan Büyükkale isimli höyüktür. Büyükkalenin yanında bir ikinci höyük olan Küçükkale bulunmaktadır.
Tavium Büyükkale ve Küçükkale Höyükleri
Kaynak: Müller (2003)
Helenistik Dönemde ise kentin bugün meyve bahçelerinin bulunduğu, iki höyüğün kuzeyinde kalan terasın büyük bir kısmını kapladığı söylenebilir. Burası genel olarak Orta Şehir olarak isimlendirilmektedir.
Roma dönemi şehir merkezi Zeğrek Tepe’dir. Burada Hitit döneminden kalma eski kült yapıları ile ilgili izlere rastlanmıştır. Antik tiyatro da bu bölgede yer almaktadır. Erken Bizans Döneminde kentin en büyük boyutlarına ulaştığı, Geç Bizans Döneminde ise terkedildiği düşünülmektedir.
Büyükkale
Büyükkale yan yana olan ikiz höyüklerden batıda yer alan ve daha büyük olan yerleşim yüksekliğidir. Güney ucunda kayalar yerden oldukça yüksek çıkmaktadır. Bu bölgede bir su kanalı bulunmaktadır, ancak üst kısmı kısmen yok olmuştur. Bu su kanalı, taş kayadan aşağıya inen bir merdivenli tünelle birleşmektedir. Bu yapı, Pontus ve Paphlagonia'daki Helenistik dönem kaleleri ile benzerdir. Ayrıca Deotirous’un Karalar'da yer alan kalesinde de benzer bir su kanalı bulunmaktadır.
Burada Kalkolitik döneme tarihlenen seramikler bulunmuştur. 27 metre kalınlığında bir kültür katmanı bulunan bu höyüğün zamanında surlarla çevrili olduğu düşünülmektedir.
Büyükkale'nin dik yamaçlarında yaşana erozyon nedeniyle Kaleözü deresi vadisinde çok sayıda taş blok birikmiştir. Doğu yamacının üst kısmında, yaklaşık 4 x 1,2 x 1,2 m boyutlarında anıtsal yapı taşları ortaya çıkarılmıştır ve bu yapı taşlarının büyük bir yapının (belki bir tapınak temeli) işareti olduğu düşünülmektedir.
Orta Şehir - MittelStadt
Orta Şehir Zeğrek tepe ile Kaleözü çayı arasında kalan kısımdır.
Burada bulunan bazı eski Hitit çömlek parçaları, bölgenin eski bir yerleşim geçmişine sahip olabileceğini göstermektedir. Ancak bu kısımda bulunan kalıntılar büyük oranda MÖ 200 ve 100’lü yıllara tarihlendirilmektedir. Tarihlendirme sonuçları, Helenistik seramiklerin özellikle Orta Şehir'in yamaç alanında oldukça yaygın olarak bulunduğunu göstermektedir.
Bu bölgede Galat olarak sınıflandırılan birçok seramik parça bulunmuştur. Genel olarak, seramik yapım tekniklerinin güçlü bir şekilde yerel bir karaktere sahip olduğu düşünülmektedir. Özellikle parlak pişirilmiş bu seramiklerin, Yunanistan ve Ege kıyısından gelen Helenistik seramiklerle karşılaştırıldığında kalitesinin belirgin bir şekilde daha düşük olduğu ve Roma dönemine kadar bu durumun süreklilik arz ettiği gözlemlenmiştir. Bu süreçte kenti Galatların Trokmi boyunun kontrol ettiği bilinmektedir.
Tavium Önemli Kent Lokasyonları
Kaynak: Kültür Bakanlığı, 2001
Zeğrek Tepe
Zeğrek Tepe, bazalttan oluşmuş yassıca bir tepedir. Güneydoğu doğrultusunda antik tiyatro bulunmaktadır. Tepenin Hitit Döneminde kült alanı olarak kullanıldığı ve kült geleneğinin çok eski olduğu düşünülmektedir.
Zeğrek Tepe’de genellikle geç dönem seramikleri baskın durumdadır. Burada hem Roma dönemine ait parlak pişirilmiş seramikler hem de Bizans dönemi kalıntılarına rastlanmıştır.
Küçükkale
Daha küçük ve doğudaki Küçükkale'nin yüzey buluntuları arasında çok sayıda mermer parçası ve Galat dönemine ait seramikler bulunmuştur. Kızılırmak yöresine özgü boyalı Helenistik seramikleri yine bu alanda çokça bulunmuştur. Daha eski, muhtemelen erken bronz çağ seramiği ise sadece kuzeydoğu yamacında tespit edilmiştir.
Tavium Antik Tiyatro
Tavium Önemli Buluntular
Kentteki önemli buluntuların başında şehir yolları gelmektedir. Roma dönemi yolu kuzey güney eksenlidir. Antik yol şehrin özellikle doğu kısmında yer yer görülebilmektedir. Daha eski olan ve Hattuşaş’a uzanan bronz çağı yolunun izleri de arazide hala fark edilebilmektedir.
Su yapıları da kentin önemli buluntuları arasındadır. Kentte Roma döneminden kalma kil su boruları kalıntılarına rastlanılmıştır. Kent merkezinde günümüzde de su çıkan bir kaynak bulunmaktadır. Kaynağın çevresinde muhtemel nymphaeum kalıntıları mevcuttur.
Mimari unsurlarının çoğunun civar yerleşimlerde devşirme malzeme olarak kullanılması nedeniyle anıtsal yapılar hakkında bilgi bulunmamaktadır. Ancak yazıt veya sikkeler yoluyla yapı ve heykellerle ilgili çıkarımlar yapılabilmektedir.
Anıtsal yapılara ait mimari bloklar günümüzde Büyüknefes köyündeki bahçelerde ya da ev, cami gibi yapıların duvarlarında spolia (devşirme malzeme) olarak veya mezarlıklarda görülebilmektedir. Mimari kalıntıların büyük bir kısmı yıkıntı niteliğindedir ve hava koşulları ya da insan müdahalesi nedeniyle büyük oranda tahrip olmuş durumdadır.
Bununla birlikte komşu köylerden Sağlık Köyü’nde de eski caminin enkazından, neredeyse eksiksiz korunmuş antik yapı blokları çıkarılmıştır. Bunun yanı sıra, Gündoğdu ve Bahçecik Köyleri de mimari eserlerin bulunduğu yerlerin başında gelmektedir. Gündoğdu ve Bahçecik, Tavium’a oldukça yakındır (3-4 km mesafede), bununla birlikte sağlık köyü yaklaşık 10 km uzaklıkta yer almaktadır.
Kaynakça
Kültür Bakanlığı Anıtlar ve Müzeler Genel Müdürlüğü. (2001). 19. Araştırma Sonuçları Toplantısı: 2. Cilt (28 Mayıs-01 Haziran 2001, Ankara). T.C. Kültür Bakanlığı Yayınları. Yayın No: 2764-2, Anıtlar ve Müzeler Genel Müdürlüğü Yayın No: 85.
Sterrett, J. R. S. (1883-1884). An epigraphical journey in Asia Minor. Papers of the American School of Classical Studies at Athens, 2, 308-320.
Bittel, K. (1942). Kleinasiatische Studien. Istanbuler Mitteilungen, 5, 6-38.
Stillwell, R., MacDonald, W. L., McAlister, M. H. (Eds.). (1976). The Princeton encyclopedia of classical sites. Princeton, NJ: Princeton University Press.
Christof, E., Koiner, G., Puhm, A. (2004). The Roman and Late Antique architectural remains of Tavium (Galatia). In Anatolia Antiqua, 12, 187-189.
Engin, İ., Aydınözü, D. (2001). Yozgat'in iklim özellikleri. G.Ü. Gazi Eğitim Fakültesi Dergisi, 21(1), 59-71. K.T.Ü., Fatih Eğitim Fakültesi Coğrafya Anabilim Dalı, Trabzon.
Turan, A. Y. (2007). Roma İmparatorluk Dönemi’nde Tavium Kentinde Darp Edilen Sikkelerin Değerlendirilmesi (Yüksek Lisans Tezi), Gazi Üniversitesi, Arkeoloji Bölümü
Müller, H. (2003). TS18 GIS Tools for Applications: TS18.3 Digital landscape documentation: A case study on how to create useful geographic information. In 2nd FIG Regional Conference, Marrakech, Morocco, December 2-5.
COMMENTS